Theo câu truyện dân gian vùng Đông Bắc, đảo Cát Bà xưa kia vốn là hậu cung của một người đàn ông đầu tiên khai sơn, phá thạch ở vùng này. Khi ông phát hiện ra cái vịnh quý giá với nhiều hòn đảo đẹp mà sau này có tên là vịnh Hạ Long, đông thời cũng là lúc ông phải cưu mang những nữ nhi đơn côi mà chồng của họ đã vĩnh viễn không trở về sau những chuyến đi biển đầy bất trắc. Rồi để rảnh tay khai phá những vùng đất lân cận tiếp theo, ông đã tập hợp tất cả các bà ra sinh sống tại hòn đảo xinh đẹp, trù phú, biệt lập giữa biển khơi, nằm trong vịnh Lan Hạ. Vì thế, sau này vùng đất Bãi Cháy, Hòn Gai có tên là đất Cửa Ông, còn hòn đảo kia thì có tên là đảo Các Bà.
Trải bao biến đổi, thăng trầm còn lại hai địa danh Cửa Ông (Quảng Ninh) và Cát Bà (Hải Phòng) là do gọi chệnh đi mà thành.
Đảo Cát Bà không chỉ được biết đến là điểm du lịch sinh thái hấp dẫn hay quý khách có thể tham gia các chuyến thám hiểm mạo hiểm các hang động, khu sinh thái rừng và đáy biển mà đảo ngọc xanh tươi còn nổi danh là “ Cái nôi Văn hóa biển Việt Nam” với rất nhiều di tích cấp quốc gia. Sau đây, xin mời quý khách và các bạn tới thăm Di chỉ Cái Bèo - một trong những di chỉ ngoài trời điển hình trên đảo Cát Bà.
Di chỉ Cái Bèo nằm giữa thung lũng đá vôi, chạy dài theo hướng Bắc Nam dọc bờ biển, cách trung tâm thị trấn Cát Bà chừng 1,5 km về phía Đông Nam. Di chỉ nằm gần bến tàu Bến Bèo, diện tích khoảng 18.000m2, dốc thoải từ Nam ra Bắc, cao 3,5m so với mặt biển. Năm 1938, Di chỉ Cái Bèo lần đầu tiên được nhà khảo cổ học người Pháp M. Colani phát hiện và được các nhà khảo cổ học Việt Nam tiếp tục khai quật vào năm 1973, 1981, 1986, 2006. Lần khai quật đầu tiên kết quả cho thấy: Cái Bèo là nơi cư trú của quần thể ngư dân tại một làng chài biển cổ có quy mô lớn nhất nước ta cách đây 7.000 năm. Các hiện vật khai quật được gồm nhiều bàn mài, rìu đá, nồi đất, vỏ sò, vỏ ốc hóa thạch. Cách di chỉ 200m là dãy núi Áng Thảm và Bù Nâu chạy vòng cung ôm lấy Cái Bèo, làm cho nơi đây kín gió, biển không ồn ào, phong cảnh hữu tình, thuận cho việc sinh sống và khai thác thủy sản. Có lẽ vẻ đẹp thiên nhiên đã quy tụ cùng với thuận lợi về địa thế, phong phú về sản vật nên dân cư cổ Cái Bèo đã quần tụ lâu dài tại đây, tạo nên nền văn hóa đặc sắc của người Việt cổ.
Theo tài liệu nghiên cứu, Di chỉ Cái Bèo được xếp hạng di tích cấp quốc gia năm 2009. Đây không chỉ là di sản văn hóa tiêu biểu, đặc sắc của Việt Nam mà còn là bảo tàng địa chỉ tuyệt vời về sự dao động mực nước biển đại dương. Sự tiếp nhận và thích ứng của con người trước hiện tượng biển tiến, biển thoái, là một bài học cho chúng ta hôm nay trước nguy cơ xâm thực của nước biển do biến đổi khí hậu. Qua các cuộc khai quật tại di chỉ Cái Bèo, không những xác định những giá trị khoa học về khảo cổ cho đảo Cát Bà mà còn góp phần soi sáng nhiều vấn đề của tiến trình phát triển tiền sử Việt Nam.
Quý khách vừa cùng tôi trải nghiệm chuyến tham quan ngược dòng lịch sử về di tích có giá trị khoa học, lịch sử và truyền thống văn hóa để hiểu rõ hơn về vẻ đẹp và những bí ẩn của Đảo ngọc Cát Bà. Vì giá trị của di chỉ cổ Cái Bèo và phục vụ khách du lịch bốn phương tới đảo Cát để tìm về cội nguồn bí ẩn, hấp dẫn của những người dân chài đầu tiên ở Cát Bà.
Đầu năm 2015, các cơ quan chức năng tiến hành lập hồ sơ dự kiến triển khai xây dựng công trình tường rào và nhà quản lý Di chỉ Cái Bèo nhằm bảo vệ phần diện tích quá ít ỏi còn lại của di chỉ và đã xây dựng kế hoạch thành lập một bảo tàng tại chỗ trưng bày và giới thiệu các di vật đã từng được khai quật hay phục dựng lại mô hình đời sống cổ xưa với phương thức kinh tế khai thác biển độc đáo của người Cái Bèo. Đây sẽ là sản phẩm du lịch mới liên kết nhiều điểm trong tuyến tham quan vịnh Lan Hạ và di chỉ Cái Bèo.